از نظر اسلام نیکى به والدین به اندازه اى اهمیت دارد که واژه آن شش بار در قرآن کریم در کنار عبادت خدا و دورى از شرک تکرار شده است. همان گونه که نیکى به والدین و احترام و ارجمندى آنان واجب است, عصیان و سرپیچى از آنان همانند شرک, از گناهان بسیار بزرگ شمرده شده است. احسان به والدین در واقع تشکر عملى از همه خوبى ها, نیکى ها و ایثارهاى پدر و مادر است. قرآن کریم علت وجوب نیکى را چنین توضیح مى دهد: (ووصَّینا الانسانَ بوالدیه احساناً حَمَلَتهُ اُمه کُرهاً وَ وَضَعَته کُرهاً وحَملُه وفصالُه ثَلاثون شهراً…; ما به انسان سفارش کردیم تا به والدینش احسان کند. مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سى ماه است, تا آن گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد.)

نیکى به پدر و مادر, مخصوص مسلمانان و پیروان ادیان نیست, بلکه هر انسانى که داراى عقل و فطرت سالم باشد, شایسته است این سفارش را آویزه گوش قرار دهد و به آن عمل کند.

جهاد یکى از مهم ترین فروع دین به شمار مى رود. جهاد و جنگ با دشمن گاهى واجب عینى است که بر همگان لازم است شرکت کنند و گاهى واجب کفایى است; یعنى اگر به مقدار کافى نیروى نظامى باشد, این تکلیف از دیگران برداشته مى شود; ولى جهاد داوطلبانه ثوابى عظیم و اجر فراوانى دارد; با وجود این, اگر پدر و مادر راضى نباشند, فرزند نمى تواند به جنگ برود. امام صادق فرمود: شخصى به محضر رسول خداھ شرفیاب شد و عرض کرد: من جوان با نشاطى هستم و جهاد را دوست دارم, ولى مادرم از این موضوع ناراحت است. پیامبرھ فرمود: (ارجع فکن مع والدتک…; برگرد و با مادرت باش. قسم به خدایى که مرا به رسالت مبعوث کرده است, یک شب اُنس و آرامش با مادر براى تو از یک سال جهاد کردن بهتر است.)

جلب رضایت و خشنودى مادران از وظایف اساسى و مهم فرزندان است. در حدیثى از پیامبر اکرم نقل شده است که فرمود: (الجنةُ تحتَ اقدام الاُمهات4; بهشت زیر پاى مادران است).

نیکى به والدین از نظر قرآن و روایات

احترام و احسان به والدین به ویژه (مادر) در قرآن و احادیث به قدرى بر آن سفارش و تأکید شده است که گویا مثل (نماز) هیچ عملى بدون رعایت آن قبول نمى شود,که در این جا به چند مورد اشاره مى کنیم:

1. (…فلا تقل لهما اُف ولا تَنهرهما وقُل لهما قولا کریماً : اگر یکى از آن دو [پدر و مادر] یا هر دو در کنار تو به سن پیرى رسیدند, به آنها [حتى] اُف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنى شایسته بگوى.)

امام صادق7در تفسیر آیه مذکور مى فرماید: (اگر چیزى کمتر و آرام تر از کلمه (اُف) وجود داشت, خداى متعال از آن تعبیر نهى مى کرد). معلوم مى شود کلمه (اُف) کمترین مرتبه بى احترامى و حداقل اظهار ناراحتى به والدین است.

2. بدترین عقیده و عمل, شرک و بت پرستى است. با وجود آن, قرآن تصریح مى کند: (اگر پدر و مادرت تو را وادار کنند تا درباره چیزى که درباره آن علم ندارى, به من شرک ورزى, از آنان اطاعت نکن, ولى در دنیا به خوبى و شایستگى با آنان معاشرت کن).

شکر و سپاس گزارى از والدین

هر انسانى براساس عقل و فطرت خود مایل است در برابر نعمتى که به او رسیده و کسى که این نعمت را به او عطا کرده, سپاس گزار باشد. این ویژگى حتى در حیوانات نیز وجود دارد و از کسى که به آنها غذا بدهد, با تکان دادن سر یا دم تشکر مى کنند. آن کسى که به ما هستى بخشیده و نعمت هاى فراوانى عطا کرده, خداى منان است, ولى به پاس حرمت والدین, خداوند متعال شکر والدین را در کنار شکر منعم (نعمت دهنده)حقیقى قرار داده و انسان را بر این شکر واداشته است. قرآن مى فرماید: (اَن اشکُر لى ولوالدیک; ما به انسان سفارش کردیم که شکرگزار من و پدر و مادرت باش.)

از این آیه معلوم مى شود که شکر نعمت پدر و مادر مانند شکر خدا واجب است, بلکه عین سپاس گزارى از اوست و تمرد و سرپیچى از آن, کفران است; چنانچه سجده بر آدم نیز عین سجده بر خدا محسوب مى شد, ولى شیطان نافرمانى کرد و از مقام الهى طرد شد.

انواع احسان

احسان و نیکى تنها به بخشش مال نیست تا نوجوان گمان کند چون فعلاً توان مالى ندارد, پس نمى تواند احسان کند. نوجوان باید بداند که هر نوع کمک به پدر و مادر احسان محسوب مى شود. بچه هایى که خرید مایحتاج زندگى را عهده دار مى شوند, از میهمانان پذیرایى مى کنند, در شست وشوى ظرف ها و تمیز کردن خانه به مادران یارى مى رسانند,در هنگام بیمارى پدر یا مادرشان کارهاى منزل را انجام مى دهند, موقع بیمارى از آنها پرستارى مى کنند و هزار ویک نوع کمک دیگر, همگى خوبى و احسان کردن است حتى دعا کردن براى آنها نیز احسان و مطلوب است. قرآن مى فرماید: (واخفض لَهُما جَناحَ الذُّل من الرحمة وقُل ربِّ ارحَمهُما کما رَبّیانى صغیراً; بال و پر تواضع و مهربانى را در برابر آنان بگستران و بگو: خدایا! به این دو تن ترحم فرما; چنانچه آنها ما را در کودکى پرورش دادند.)

نوجوانان گرامى! نظر به اهمیت فراوان احترام و نیکى به پدر و مادر, موضوع پژوهش این شماره (نیکى به والدین) انتخاب شده است تا شما عزیزان با توجه به منابع معرفى شده مقالات خود را تهیه و تنظیم کنید.

محمدباقر شریعتى سبزوارىمعارف ، ش 56